سواحل آچه هنوز زير آب است
روز ۲۶ دسامبر را باید روز زلزله نامید، سال گذشته هم در چنین روزی بود که زلزله‌ای هولناک، شهر باستانی بم را به تاریخ سپرد.
نيک آهنگ کوثر
کارشناس مسائل زمين شناسی
زلزله شاید جزو طبیعی‌ترین اتفاقات کره زمین باشد. پوسته زمین بر روی بخش درونی تر کره زمین، به نام گوشته که حرارتی بسیار بالاتر دارد و سنگين تر است، قرار گرفته. به دلیل فعل و انفعالات حرارتی گوشته، مواد مذاب آن پس از نفوذ در پوسته زمین، از نقاط یا مناطق ضعیف‌تر آن خارج می‌شود که با فعالیت‌های آتشفشانی همراه است.
گاهی ممکن است این آتشفشانی‌ها به صورت رشته ای و نواری باشد، و به دلیل سنگین تر بودن مواد مذاب خروجی نسبت به پوسته مناطق قاره ای زمین، تدریجا نوار آتشفشانی ارتفاع خود را نسبت به سطح آب اقیانوس‌ها از دست بدهد و روند ادامه دار خروج مواد مذاب پوسته‌ای سنگین تر بوجود می آورد که به پوسته اقیانوسی معروف است وتدریجا به زیر آب می‌رود.
این فرایند را اقیانوسی شدن می گویند. این امر باعث جدا شدن بخش‌های قاره ای پوسته زمین از هم می‌شود، اتفاقی که به عنوان مثال سبب جدایی قاره‌های آمریکا، آفریقا و به وجود آمدن اقیانوس اطلس ميان آن دو قاره شده است، و رشته کوه آتشفشانی میان اقیانوسی اطلس، همچنان فعال است و این پدیده در عمل موجب قطعه قطعه شدن پوسته زمین و تقسیم آن به چندین« صفحه» شده است.
نهاد ناآرام زمين
صفحات می‌توانند بخش‌های قاره‌ای و اقیانوسی داشته باشند، که بخش‌های اقیانوسی به دلیل جرم حجمی بالاتر به زیر آب می‌روند و بخش‌های قاره‌ای که سبک‌تر هستند خشکی ها را تشکیل می‌دهند.
خروج مواد مذاب از محورهای میان اقیانوسی در یک طرف صفحه، باعث فشار آوردن طرف دیگر صفحه به صفحات مجاور می‌شود.
مرز حرکتی میان صفحات به صورت شکستگی های بزرگی ظاهر می‌شود که« گسل» نام دارد. این فشارها سبب چین خوردن و مرتفع شدن بخش‌های تحت فشار می‌گردد، و گاه در اثر بر خورد بخش های قاره‌ای دو صفحه این مرتفع شدن سبب ایجاد رشته کوه می شود. رشته کوههايی مثل هیمالایا، زاگرس و هندوکش نيز از همين طريق به وجود آمده اند.
این فشارها می‌تواند هر صفحه را نیز به قطعات کوچکتری تقسیم کند که گسل‌های کوچک‌تر، مرزهای آنها هستند.
گاه ممکن است صفحات زمین در امتداد هم در دو جهت مخالف حرکت کنند یا بلغزند، نظیر آنچه در ایالت کالیفرنیا، در امتداد گسل « سن اندریاس» دیده می شود. گاهی هم بخش اقیانوسی یک صفحه در تصادم با بخش قاره‌ای صفحه دیگر، به علت اختلاف وزنی، به زیر آن فرو رانده می‌شود، و به عبارتی بخش قاره‌ای یک طرف روی بخش اقیانوسی طرف دیگر رانده شده است. در مواردی هم پوسته اقیانوسی سنگین‌تر و قدیمی‌تر یک صفحه در تصادم با پوسته اقیانوسی نسبتا سبک‌تر دچار پدیده « فرو- رانش» می‌شود.
حرکت قطعات پوسته زمین، در امتداد گسل‌ها، با ایجاد لرزه هايی اکثرا کوچک همراه است، ولی وقتی مانعی در روند این جابجایی بوجود بیاید، فشار زیادی در دو طرف گسل جمع شده تا جایی که این قفل بشکند. شکسته شدن قفل با آزاد شدن انرزی زیادی همراه است که به آن زلزله می گویند.
هر قدر میزان آزاد شدن انرژی بیشتر باشد، زلزله قدرتمندتر و بزرگ‌تر خواهد بود.
نوع زلزله بستر اقيانوس هند
بسیاری از زلزله‌های درون قاره‌ها ناشی از فعال شدن همین گسل‌های درون صفحه‌ای است. زلزله ۲۶ دسامبر۲۰۰۳ بم از همین نوع بود. زلزله ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ اما از نوع دیگر یعنی فرو- رانش است.
برخورد مداوم صفحات استرالیا-هند با صفحه برمه، عامل ایجاد تنش بسیار بزرگی بصورت دائم در محدوده سوماترا شده است. صفحات کوچک برمه و سوندا میان صفحات عظیم هند-استرالیا و اوراسیا در فشاری همیشگی قرار دارند. این فشارها با رانده شدن صفحه برمه روی بخش اقیانوسی صفحه هند-استرالیا نمود پیدا می‌کند. این رانده شدن روندی ممتد است، ولی گاه قفل‌هایی مانع حرکت روان و دائمی این بخش از پوسته زمین می‌شود.
سرعت حرکت صفحه هند- استرالیا به سمت شمال شرق، پنج سانتیمتر در سال است. میزان قفل شد‌گی در مرز این صفحات در حدی بوده که در طی سال‌ها فشار و تجمع تنش در آن، شکسته شدن آن امکان‌پذیر نبوده است. میزان انرژی آزاد شده ناشی از شکسته شدن قفل بزرگ، آنقدر بزرگ بوده که با معیارهای عادی نمی‌توان آنرا سنجید!
امواجی با سرعت جت
اگر زمين لرزه ای با قدرتی که در بستر اقيانوس هند رخ داد، در مناطق قاره ای و نزدیک مناطق شهری رخ می‌داد، آمار تلفات انسانی بسیار بالاتر می‌بود.
انرژی آزاد شده از این حرکت عظیم، منجر به جابجا شدن ناگهانی حجم بسیار بزرگی از آب اقیانوس شده است. امواج آب با سرعتی باور نکردنی از منطقه دور و تدریجا مرتفع می شود. با کاهش عمق آب در مناطق ساحلی، ارتفاع موج بیشتر و ازسرعت آن کاسته می‌شود.
سرعت حرکت امواج زلزله در پوسته زمین، بسته به نوع آن متغیر است، ولی تا ۱۳ کیلومتر در ثانیه می‌رسد، یعنی چیزی کمتر از ۸۰۰ کیلومتر در دقیقه، که بسیار بیشتر از امواج بزرگ آب ناشی از بروز زلزله است.
لرزه نگارها (دستگاه‌های زلزله سنج) خیلی زودتر از ساکنان سونامی - زده سواحل نزدیک و دور حرکات پوسته زمین را ثبت می‌کنند. یافتن مرکز زلزله نیز با در اختیار داشتن اطلاعات سه ایستگاه میسر است. با توجه به این مهم، مقامات محلی می‌بایستی خیلی سریع‌تر ساکنان ساحل نشین را از خانه و کاشانه‌شان دور می‌کردند.
فاصله زیاد هند، سری‌لانکا و سومالی در عمل فرصتی چند ساعته برای تخلیه سواحل از ساکنان آنها فراهم کرده بود. فقدان سیستم‌های هشدار دهنده که ناشی از تجربه نکردن شرایط مشابه در تاریخ چند صد ساله اخیر در اين مناطق بوده است، باعث شد امواج بزرگ و طولانی «سونامی» قربانیان بسیاری از این کشورها بگیرد.
از طرفی سبک بودن سازه های ساحلی و نبود موج شکن های قوی نیز بر آمار تلفات افزوده است. هر چقدر هم شیب منطقه ساحلی و نیز موانع ساختمانی یا طبیعی کمتر بوده، حجم آب روان شده به مناطق دورتر از ساحل بیشتر بوده است.
قدرت امواج آب و ارتفاع آن آنقدر زیاد بوده که جسد های بسیاری را از روی درختان نخل درون خشکی جمع‌آوری کرده‌اند.شاید تنها کسانی که بختی برای فرار از مهلکه نداشته‌اند، توریست‌ها، و ماهی‌گیرانی بوده‌اند که در نزديکی ساحل قرار داشته‌اند.
این زلزله پس لرزه‌های بزرگی هم داشت که بزرگی قوی ترین آنها کمی بالاتر از ۷ ریشتربوده است. این لرزه‌ها همه ضعیف‌تر از زلزله اصلی هستند ولی نمی‌توان از آثار مخرب پس لرزه‌های قدرتمند چشم پوشید.
خسارت‌های این زلزله در دراز مدت سیاست‌گذاران کشورهای مختلفی که در آینده می‌توانند در معرض سونامی‌های مشابهی باشند به این فکر واخواهد داشت که سامانه‌های هشدار دهنده را راه اندازی یا تقویت کنند.از طرفی کشورها را مجبور به بهسازی شبکه‌های لرزه‌نگاری‌شان خواهد کرد.
عکس ماهواره ای از ساحلی در استان آچه اندونزی پيش از برخورد امواج سونامی در سال 2003
با گذشت يک هفته از وقوع زلزله در آب های ساحلی سوماترا که باعث به راه افتادن امواج عظيم سونامی در سراسر اقيانوس هند شد، هنوز اين پرسش مطرح است که آيا امکان تخفيف دامنه های اين مصيبت بزرگ از طريق ارتباطات بهتر ميان کشورهايی که در مسير اين امواج ويرانگر بودند وجود داشت و آيا کشورهای اقيانوس هند بايد از قبل در فکر نصب يک سيستم هشداردهنده می بودند.
زلزله شناسان اکنون تصوير دقيقی از مسير حرکت سونامی در سفر چهار هزار کيلومتری آن در طول اقيانوس هند که شش ساعت به طول انجاميد فراهم کرده اند.
در همان 15 دقيقه اول، مرکز هشداردهنده سونامی در جزاير هاوائی در اقيانوس آرام، نخستين گزارش خود را از وقوع يک زمين لرزه بزرگ در بستر اقيانوس صادر کرد، اما هشداری درباره بروز سونامی نداد.
لغزش دو لايه همجوار در پوسته زمين باعث بلند شدن تيغه ای از آب، در امتداد شمال و جنوب به طول هزار کيلومتر شده بود.
اين موج عظيم نه به صورت دايره های هم مرکز، بلکه به صورتی عمودی به سوی شرق و غرب به حرکت در آمد.
ظرف يک ساعت، امواجی به بلندی 15 تا 20 متر به سوماترا برخورد و شهرهای ساحلی استان آچه را ويران کرد.
بلافاصله پس از آن، سونامی به رشته جزاير کوچک نيکوبار و اندامان که تحت مالکيت هند است رسيد.
سونامی سپس در مسير حرکت خود به سوی شرق با سرعتی باورنکردنی، به سواحل تايلند و برمه برخورد کرد.
ظرف دو ساعت از وقوع زمين لرزه اوليه، موجی که به سوی غرب به حرکت درآمده بود به سواحل سريلانکا و جنوب هند رسيد.
در اين مرحله، کمی از توان موج کاسته شده بود و ارتفاع آن به 5 تا 10 متر می رسيد.
عکس ماهواره ای از همان ساحل در استان آچه اندونزی پس از برخورد امواج سونامی
هرچند آژانس های خبری پس از برخورد نخستين امواج درحال گزارش کردن خسارات آن بودند، اما هيچ سيستم هماهنگ کننده ای برای هشدار دادن به دولت های کشورهايی که سونامی هنوز در مسير حرکت خود به سوی غرب به آنها نرسيده بود وجود نداشت.
امواج سونامی سه ساعت و نيم پس از خيزش اوليه به مالديو رسيد و به فاصله کوتاهی پس از آن به جزيره "سيشل" در شمال ماداگاسکار برخورد کرد.
در اين مقطع، مقام های کشورهای آسيب ديده در آسيا از بيم بلند شدن دوباره امواج ويرانگر با زلزله شناسان تماس برقرار کرده بودند، اما هيچ اخطاری در مورد نزديک شدن سونامی به سواحل آفريقا صادر نشد.
قدرت زمين لرزه چنان بود که شش ساعت بعد، پس از آنکه سونامی بيش از چهار هزار کيلومتر راه را طی کرده بود، هنوز از توان کافی برای وارد کردن ضربه ای مهلک به سواحل سومالی و کنيا برخوردار بود.
تنها در آن زمان بود که انرژی نهفته در سونامی که به گفته دانشمندان معادل انرژی نهفته در بيش از 9000 بمب اتمی بود، زايل شد.
با توجه به اينکه ميان نخستين و واپسين برخورد آن به سواحل دو سوی اقيانوس هند شش ساعت فاصله بود، ناگزير اين سوال پيش می آيد که آيا کسانی که مسير حرکت آن را دنبال کردند می توانستند کار بيشتری برای آگاه کردن ساکنان مسير حرکت بالقوه مرگبار آن انجام دهند يا خير.
دولتهای آسيايی و آژانسهای بين المللی سرگرم محاسبه اثرات اقتصادی زمين لرزه دريايی و خيزش امواج ناشی از آن در کشورهای حوزه اقيانوس هند هستند.
جيمز ولفنسون، مدير بانک جهانی، گفته است که اين بانک "تازه شروع به درک ابعاد فاجعه" و پيامدهای اقتصادی آن کرده است.
بيش از هفتاد هزار نفر در سريلانکا، تايلند، هند و اندونزی که بيشترين آسيب را ديده اند کشته شده اند.
به تدريج مخارج بازسازی مناطق آسيب ديده تخمين زده می شود.
ميليونها نفر بيخانمان شده اند و مراکز تجاری و زيرساختهای اقتصادی از بين رفته اند.
ضربه به رشد اقتصادی
اقتصاددانان معتقدند که اکثر ده کشوری که در اين فاجعه آسيب ديده اند با کاهش رشد اقتصادی روبرو خواهند بود.
برخی ناظران در سريلانکا گفته اند که احتمالا يک درصد از رشد سالانه اين کشور از دست رفته است.
اين رقم در مورد تايلند يک دهم درصد است.
انتظار می رود که دولتها برای جبران اين مسئله قدم هايی بردارند از جمله کاهش مالياتها و افزايش خرج کردن پول توسط مردم.
گلن مک گواير، کارشناس عمده در اقتصاد اين منطقه، به خبرگزاری فرانسه گفته است: "با جابجايی مردم در ابعاد به اين بزرگی، سياستهای پولی به شدت آزادتر خواهد شد."
او گفت: "قطعا پيامدهای اقتصادی بسيار گسترده خواهد بود اما شتاب اقتصادی منطقه را در سال 2005 متوقف نخواهد کرد."
در همين حال احتمال اينکه اقتصاد هند آسيبی ببيند کمتر است زيرا مناطق آسيب ديده در هند جزو مناطقی است که کمتر از نقاط ديگر اين کشور توسعه يافته اند. هند که از کشورهای قدرتمند منطقه محسوب می شود در سال 2004 رشد اقتصادی بزرگی داشت.
اما هند با مشکل ديگری روبروست و آن تامين آب سالم و خدمات بهداشتی برای جلوگيری از شيوع بيماری هاست.
صنعت جهانگردی و ماهيگيری
تاکسين شيناواترا نخست وزير تايلند تخمين می زند که ميزان خسارت وارد آمده به کشورش برابر 510 ميليون دلار است.
تحليلگران می گويند که اين رقم احتمالا افزايش خواهد يافت و صنعت جهانگردی بيشترين صدمه را خواهد ديد.
صنعت ماهيگيری و خريد و فروش مسکن تايلند نيز از اين دريا لرزه و خيزش امواج ناشی از آن زيان خواهد ديد.
به گزارش خبرگزاری فرانسه، مالزی گفته است که حدود هزار ماهيگير شغل خود را از دست داده و صدمه به اين صنعت "چشمگير" خواهد بود.
بازسازی سريع راه حل اصلی برای محدود ساختن پيامدهای اقتصادی اين فاجعه خواهد بود.
جوتاماس سيريوان، رئيس صنعت جهانگردی تايلند گفت: "در عرض سه ماه بايد هفتاد درصد خرابی ها را در استانهايی که بيشترين آسيب را ديده اند بازسازی کنيم."
وضعيت سريلانکا وخيم تر است. تحليلگران پيشبينی می کنند که صنعت جهانگردی اين کشور بسيار تلاش خواهد کرد که به حالت اوليه خود برگردد.
جهانگردی برای بسياری از کشورهای در حال توسعه اهميت حياتی دارد و بنا به اطلاعات شورای جهانی سفر و جهانگردی، 19 ميليون نفر در جنوب شرق آسيا در آن اشتغال دارند.
زلزله اقیانوس هند و خيزش امواج سهمگین ناشی از آن به نام سونامی که سواحل کشورهای واقع در کرانه های این اقیانوس را درنوردید، به عنوان يکی از بزرگترین فاجعه طبیعی تاریخ قلمداد شده است.
شمار قربانيان امواج غول آسایی که این سواحل را درهم کوبیدند از مرز155 هزار گذاشته و این رقم همچنان رو به افزایش است.
سونامی و سياست
اما آنچه این زلزله را از فجایع طبیعی پیشین ممتاز می کند، نه میزان کشته شدگان ناشی از آن که گستردگی جغرافیایی و تعداد کشورهایی است که تحت تاثیرش قرار گرفته اند. کشورهای واقع در حوزه اقیانوس هند، اکنون با واقعیتی به نام سونامی روبرو شده اند که احتمال تکرار آن در آینده نیز وجود دارد و راه مقابله با آن، تنها در نصب سیستم هشدار دهنده امواج و برقراری نظام تبادل اطلاعاتی بین کشورهای منطقه است.
برخی کارشناسان معتقدند ایجاد همکاری بین کشورهای این منطقه، در صورت تحقق می تواند به عنوان یکی از تبعات مثبت این واقعه ناگوار به شمار آید. از نظر این کارشناسان، وقوع زلزله، فرصتی را به وجود آورده که می تواند منجر به ایجاد همکاری بین کشورهایی شود که به طور سنتی، نگاهی تردید آمیز و عاری از اطمینان به یکدیگر دارند.
از فرصت ایجاد شده برای کشورهای منطقه که بگذریم، به نظر می رسد در بعد جهانی نیز بسیاری در تلاشند در کنار کمک به مردم آسیب دیده، از مواهب جانبی زلزله نیز حداکثر استفاده را بکنند.
آمريکا به دنبال بهبود تصوير خود
کالین پاول، وزیر خارجه آمریکا هنگام اعلام افزایش کمک های کشورش به زلزله زدگان، سخاوت دولت و مردم آمریکا را نیز یادآوری شد. وی گفت: "افزایش کمک های ما به ده برابر، علاوه بر آن که نشانگر سخاوت آمریکاست، نیاز مبرم به این کمک ها را نیز نشان می دهد." وی افزود: "من در ضمن از بالا بودن میزان کمک های مردمی نیز بسیار خوشحالم. شرکت ها و شهروندان آمریکایی در کمک به زلزله زدگان، از خود سخاوت نشان دادند و من تلاش خود را برای ترویج این سخاوت در سراسر جهان به کار خواهم بست."
کالین پاول و جب بوش، فرماندار کالیفرنیا که برادر رئیس جمهور آمریکا نیز است در روز سوم ژانویه عازم منطقه شدند تا از نزدیک شاهد عملیات پانزده هزار سرباز آمریکایی در کمک به زلزله زدگان باشند.
به اعتقاد برخی در پس جنگ عراق و پیش از آن حمله آمریکا به افغانستان، تصاویر بمباران هواپیماهای آمریکایی در تلویزیون های سراسر جهان نقش بسته و در برخی موارد تاثیری نامناسب در میان افکار عمومی ایجاد کرد. کارشناسان معتقدند جورج بوش، در تلاش است از فرصت ایجاد شده حداکثر استفاده را برای نشان دادن تصویری بهتر از آمریکا و خود به عمل آورد.
جورج بوش علاوه بر اختصاص دادن سخنرانی خود در نخستین هفته سال جدید میلادی به موضوع زلزله، دستور داد پرچم های آمریکا در کلیه ساختمان های این کشور در سراسر جهان از روز دوشنبه تا جمعه به نشانه احترام به جان باختگان حادثه به حالت نیم افراشته در آید.
از سوی دیگر، ناو هواپیمابر آبراهام لینکلن چند روز پس از روی دادن فاجعه، در اندونزی که پرجمعیت ترین کشور مسلمان دنیاست به عملیات امداد رسانی پیوست و از آن پس هلی کوپترها و هواپیماهای ترابری نظامی آمریکایی در حمل مواد غذایی و کمک های انساندوستانه دیگر، نقشی اساسی بر عهده گرفته اند.
دشمنان ديروز، دوستان امروز
تاثیر زلزله در ایجاد تغییرات در فضای سیاسی داخل کشورها نیز قابل توجه بوده است. در سری لانکا، درگیری بین اکثریت سینهالی ساکن جنوب و تامیل های ساکن شمال این کشور، دو دهه است که ادامه دارد و تلاش های متعدد برای حل اختلافات بین شورشیان و دولت محلی، همواره ناکام مانده بود.
اما با حمله امواج سهمگین اقیانوس که شمال و جنوب این کشور را به یک اندازه در هم کوبید، بارقه هایی از آشتی و همکاری در میان ببرهای جدایی طلب تامیل و دولت سری لانکا به چشم می خورد.
اس پی تامیلسلوان، از رهبران شاخه سیاسی ببرهای تامیل، در پاسخ به سوال بی بی سی مبنی بر این که آیا می توان توقع داشت فاجعه طبیعی، در نزدیک کردن مردم سری لانکا نقشی داشته باشد، گفت: "نه تنها در جنوب سری لانکا، بلکه در مناطق دیگر نیز راجع به این تاثیرات، صحبت می شود. نوعی احساس اطمینان به مردم دست داده و فکر می کنند این وضعیت خواهد توانست حس اعتماد متقابل را افزایش داده و به روند صلح و بهبود روابط کمک کند.
در اندونزی نیز وضعیت به همین منوال است و امواج سهمگین اقیانوس برای مدتی کوتاه هم که شده، توانسته است جدایی طلبان استان آچه در جزيره سوماترا و دولت مرکزی را به همکاری با یکدیگر وادارد. تلاش های جدایی طلبان آچه از سال 1976 تاکنون برای کسب استقلال آغاز شده و تاکنون بیش از 15000 کشته برجای گذاشته است و وضعیت فوق العاده در این مناطق در طول نزدیک به بیست سال گذشته، ادامه داشته است.
دولت مستعجل؟
البته کارشناسان می دانند که با گذشت زمان و التیام زخمهای ناشی از این حادثه طبیعی، ممکن است اثرات مثبت آن مانند ایجاد همکاری هرچند محدود بین دشمنان قدیمی، از بین برود و اوضاع به حالت نخست خود بازگردد و به همین دلیل است که در تلاشند، با به کارگیری تمهیداتی، این تاثیرات را از حالت موقت درآورده و به روندی پایدار تبدیل کنند.
با این حال نباید فراموش کرد که وضعیت در همه جا یکسان نیست. در تایلند، که مناطق مسلمان نشین جنوب آن در زلزله آسیب دیده، روز سوم ژانویه و در سالگرد حمله شورشیان مسلمان به یک پایگاه نظامی در این کشور، بیش از ده هزار نفر در سه استان جنوبی تایلند مستقر شدند تا از بروز هرگونه ناآرامی در سالگرد این حمله جلوگیری کنند.
اگر چه شورشیان در اندونزی و سری لانکا، نوعی آتش بس نانوشته را پذیرفته و به همکاری با دولت پرداخته اند، به نظر می رسد شورشیان تایلند و دولت این کشور، همچنان روابط خصمانه خود را حفظ می کنند.