با گا مهای شعر، د ر خلو ت  ( د ل )

  د ستگیر نا یل

           سخن ا ز « د ل » گفتن ، د ر وا قع سخن ا ز عشق گفتن ا ست، ا ز سو ختن و فنا شد ن د ر

د ر حقیقت کل . حقیقت د ل را با وا ژه گا ن نمی توا ن بیا ن کرد. زیرا د ل ، محل جلوه گا ه نور حق

ا ست، گنجینه ء ا سرا رحق  و ا یینه ء تما م نما ی هستی ا نسا ن ا ست. به تعبیر عرفاء، د ل ا یینه

ذ ا ت ا ست و د ر د ل ا ست که عشق جا میگیرد وسوز وسا ز وشیدا یی و شیفتگی ا ز ا و پیدا میشود.

عا شقی پیدا ست، ا ز زا ری د ل           نیست بیما ری چو بیما ری د ل   ( مولا نا )

     هر چند ا ز قر ن ها بد ینسو گفته شده که مغزا نسا ن ، عنصر و جو هر ا صلی هستی ا د می ا ست

وبا مغز ا ست که میتوا ن ا ند یشه کرد وبه تفکر پر د ا خت وجها ن و طبیعت و هستی را شنا خت و به

 انسوی د نیا ی نا شنا خته د ست یا فت . بقول مو لا نا که :

ا ی برا د ر، تو هما ن ا ند یشه ا ی         ما بقی تو ا ستخوا ن و ریشه ا ی

   ا ما با گا مهای شعرد ر ا قلیم« د ل » به قول ملک ا لشعراء بها ر که شعر خود ا حسا سی بر خا سته

ا ز د ل ا ست : شعر ا ن با شد که خیزد ا ز د ل و جو شد به لب

                 هست شا عرا نکسی کاین طرفه مروا رید، سفت

می رو یم تا ببینیم که ا ین جو هر درو نی ا نسا ن ، چه ویژه گیها یی د ا رد وچرا ا ه ونا له و دا د و فریا د

مر د ما ن و بویژه شا عرا ن ا ز د ست ا و بلند ا ست:

_   تو لا هو تی زد ل نا لی ، د ل ا ز تو

   حیا کن ! یا تو سا کت با ش یا د ل     ( ا بو ا لقا سم لا هو تی )

 ا ز با با طا هر د ر نا له ا ز د ل :

من ا ز د ل نا لم ونا لد د ل ا ز من         زما بستا ن که بیزا رم ا ز ین د ل

   ا گر به د نیا و تعلقا ت د نیوی علا قه د ا شته با شیم، میگو ییم: به د نیا د ل د ا د ه ا یم و ا گر به معنویات

و درون ا نسا ن رجوع کنیم و ا ز د نیا و جلوه های ا ن دوری گز ینیم ، میگو ییم: ا ز تعلقا ت د نیوی د ل

کنده ا یم وبه سرای ا خرت می ا ند یشیم . ا بیا ت زیر ا ز کلیم همدا نی به همین معنی :

بد نا می حیا ت، د و روزی نبود بیش       ا نهم کلیم با تو بگو یم چسا ن گذ شت

یک روز صرف بستن د ل شدبه ا ین وان    روز د گربه کند ن د ل، زین وا ن گذشت!

 د ل و قلب ، د ر واژه نا مه ء فا رسی یک معنی د ا رند. د ل، واژه ا یست فا رسی وقلب، وا ژه ء عر بی .

با ا نکه ا ین د و واژه مترا د ف ا ند، ا ما کا ر برد های شا ن متفا وت ا ست. فا رسی زبا نان د و جا یگا ه گونا

گون برای قلب و د ل بر گزیده ا ند وکمتر بصورت مترا د ف بکا ر برده ا ند. د ل ، برای بیا ن ا حسا س و ا نچه

با ا حسا س ا د می سرو کا ر د ا رد، بکا ر برده میشود. وقلب ،بیشتر د ر ا رتبا ط با عمل فیزیو لو ژیکی ا ن

شنا خته شده ا ست. قلب، د چا ر نا را حتی میشود، وا نرا جرا حی میکنندو یا ممکن ا ست با قلب د یگر عوض

کنند. ا ما ا ین گرفتا ری ها بر سر د ل نمی ا ید. میگو ییم: و قتی قلب ا د می ا ز کا را فتا د، ا دم می میرد. ا ما نمی

گو ییم : د ل ا د می ا ز کا ر ا فتا د، ا د م می میرد.

   د ر شعر و ا د ب فا رسی ، د ا د وفر یا د شا عرا ن و مر د ما ن بیشتر ا ز د ل ا ست تا ا ز قلب. بیمار ا ز قلب،

رنج می برد ؛ ا ما ا ز د ل شکا یت میکند. پزشکا ن به بیما ری قلب رسیده گی میکنند، ا ما تا کنون کسی موفق

به د ر ما ن د ل نشده ا ست:

عا شقی پیدا ست، ا ز زا ری د ل        نیست بیما ری چو بیما ری د ل

قلب ا فزودبر ا ینکه یک عمل فیز یولوژیکی را ا نجا م مید هد، معنی تقلب و نا د ر ست بود ن را هم می رسا ند.

ما نند: سکه ء قلب، د ل قلب ، زر قلب، جنس تقلبی ، و .. ا ما د ل را نمی توا ن تقلب کرد . وقتی میگوییم :

د ل ا ن شخص قلب ا ست، یعنی ا د م د ر غگو وفر یب کا ر ا ست. و ا ینجا مقصود قلب ا ست ؛ نه د ل.

   د ل را با د یگر مقو له ها و نشا نه ها پیوست کرده ا ز ا ن معا نی رنگین و د لنشین وزیبا می سا زند. ما نند:

د لکش، د لنشین، د لجو، د لبر، د ل ا نگیز، د لر با، د لسرد ، د لدا ر، د لسوز، د ل گرم، زنده د ل، با د ل، بید ل،

د ل ا ور، د ل ا زا ر، د لسوخته، د ل د ا ده ،  سنگد ل ، صا حبد ل ، و صد ها تر کیب های زیبا ی د یگر.

      و قتی میگوییم : ا ین سخنا ن را با گو ش د ل بشنو ویا با چشم د ل ببین، معنا یش ا ینست که د رد نیای

معنوی خود مرا جعه کن و حقیقت را ا ز ا ن د ید گا ه تما شا کن . به تعبیر عرفاء د ر ا نسا ن هر چه هست ،

                                                              ( 2  )

د ر د ل ا ست؛ و هر حقیقتی و جلوه یی که هست، هم د ر د ل ا ست.

    ا ز د ید گاه ا بو علی سینا ، ا ین فکر نیست که د ر جها ن پهنا ورعلم و معر فت سیر و سفر میکند، بلکه

ا ین د ل ا ست که د ر ا ین با د یه، به سفر ملکو تی می پر د ا زد. هر چند که د ر د لش نور هزا ر خور شید

تا بیده ا ست، ا ما هنوز ذره ا ی به حقیقت راه نیا فته ا ست. به بیا ن د یگر: د ا منه ء معرفت و د ا نش بشری

ا نقد ر وسیع و بیکرا نه ا ست که هر چه بدا نی، هنوز هم ندا نسته ا ی :

د ل گر چه د ر ا ین با د یه بسیا ر شتا فت           یک موی ندا نست، ولی موی شکا فت

ا ند ر د ل من هزا ر خورشید ، بتا  فت               لیکن به کما ل ذره ا ی را ه نیا فت

   خوا جه عبد ا لله ا نصا ری ( پیر هرا ت ) ،به د و کعبه با ور مند بود: یکی کعبه ء ا ب و گل، و د یگری کعبهء

د ل . خوا جه میگوید: کعبه ء د ل، هزا ر با ر ا فضل تر ا ز کعبه ء ا ب و گل ا ست. چون حقیقت و تجلی ذ ا ت باری

تعا لی د ر کعبه ء د ل میشود ؛ نه د ر کعبه ء ا ب و گل :

د ر راه خدا د و کعبه ا مد حا صل               یک، کعبه ء صورت ا ست ویک، کعبه ء د ل

تا بتوا نی زیا رت د ل ها  کن                    کا فزون زهزا ر کعبه با شد ، یک د ل !

    مولا نا جلا ل ا لدین محمد بلخی نیز حج را د ل مو من میدا ند و میگو ید که مر د م بیهوده راه د را ز کعبه ا ب

و گل را طی میکنند. حا ل ا نکه ا ن یا ر، ا ن کعبه ، ا ن حقیقت د ر خود ا نسا ن ا ست :

ا ی قو م به حج رفته کجا یید کجا یید؟          معشوق همینجا ست، بیا یید بیا یید

معشوق تو همسا یه ء د یوا ر بد یوا ر        ا ند ر طلب گم نشده ، بهر چرا یید

   و شمس، پیر و مرشد مو لا نا نیزا ز( کعبهء د ل ) ، بعنوا ن تنها خا نه را ستین خدا وند وتنها معبد ا ستوا ر

مر د ا ن راه ، نا م می برد. و د ر ا ین باره ا ز قصه ها و ا فسا نه ها سود میجو ید. و حکا یتی هم ا ز با یزید می

ا ورد که تفسیر گونه ا ی ا ست ا ز ( حد یث د ل ) . ا ین حکا یت را عطا ر هم تذ کرت الاو لیا به ا ختصار ا ور ده

ا ست. لیکن روا یت شمس، مغصل تر ، گیرا تر ، و ظریف تر ا ز روا یت عطا ر و نسبت به ا مو زش ا نسا ن سا

لا ری و ستا یش( کعبه ء د ل ) ، نز د یکتر ا ست: « ابا یزید ... به حج می رفت . وا ورا عا د ت بود که د ر هر

شهری که د ر ا مد ی ، ا و ل زیا رت مشا یخ کر د ی ؛ ا نگه کا ر د یگر. سید، به بصره ، به خد مت د ر ویشی رفت

( د ر ویش ) گفت که : یا ا با یزید ، کجا می روی ؟ گفت: به مکه ، به زیا رت خا نه خدا ! گفت:

با تو زا د راه چیست؟ گفت: د و یست د رم . گفت: بر خیز و هفت با ر گرد من طوا ف کن ، وا ن سیم را به من د ه !

بر جست و سیم بکشا د ا ز میا ن ، بو سه دا د و پیش ا و نها د . د ر و یش گفت: یا ا با یزید کجا می روی ؟ ا ن کعبه

خا نه ء خدا ست ، و ا ین د ل من ، خا نه ء خدا ! ا ما بدا ن خدا ییکه خدا وند ا ن خا نه ا ست، و خدا وند ا ین خا نه،

که تا ا ن خانه را بنا کر ده ا ند، د ر ا ن خا نه نیا مده ا ست. و ا ز ا نروز که ا ین خا نه بنا کرده ، ا ز ا ین خا نه خالی

نشده ا ست ! »

     شمس، با بر پا د ا شت ( معبد د ل ) که د ر ا ندر ون جزیره ء تن د ر حصا ر شخصیت فر د ی ، مقد مه ا ستقلال

مقد مه ء خود مختا ری ، مقد مه ء ا نسا ن سا لا ری می گر د ا ند، ا نسا نیکه همه چیز، هم مد رسه و هم معبد ، هم

علم وهم ا یما ن ، هم قد رت وهم ا ر ما ن ، د ر ا ند رو ن خو یش د ا رد، ا نرا چنین تلخیص می کند: « مد رسه ء ما

ا ینست ( ا ین چها ر د یوا ر گو شتی ! ) مد ر سش بزرگ ا ست ! نمیگو یم کیست؟ معبد ش ( د ل ) ا ست » ( 1 )

        همه ا حسا س های ا د می به د ل بستگی د ا رد و بو سیله د ل، همه حا لت ها را داوری میکنیم . ا نها ییکه با

ا ین معیا ر ها عوا طف و ا حسا س ا د می را ا ز د یگر خصو صیا ت جدا میکنند، صا حبد لا ن گفته میشوند. همه ئ

مر د م د ل د ا رند. ا ما همه صا حبد ل نیستند. ا هل د ل بو د ن د یگر ا ست و د ل د ا شتن ، چیز د یگر. سخنی که ا ز

د ل بر ا ید، لا جرم بر د ل نیز می نشیند :

سخن کی به جا ن های غا فل نشیند         ز د ل هر چه بر خا ست، بر د ل نشیند      ( صا یب )

                         چو بشنوی سخن ا هل د ل، مگو که خطا ست

                         سخن شنا س نه ای، جا ن من خطا ا ینجا ست    ( حا فظ )

  با با طا هر عر یا ن که بسیا ر سروده های پر سوز د ر با ره د ا رد، شکا یتهای فرا وا نی هم ا ز د ل کرده ا ست:

             مگر شیر و پلنگی، ا ید ل ا ید ل          به ما د ا یم به جنگی ، ا ید ل ا ید ل

             ا گر د ستم فتی، خو نت بریز م             ببینم تا چه رنگی ، ا ید ل ا ید ل !

محمد حسین شهر یا ر، ا ز د ل کمک میطلبد که کورا ن راه نا هموا ر زنده گی را رهنمو نی کند :

              به تا ریکی ، چو نوری با ش ا ید ل        چراغ راه موری با ش، ا ید ل

            به نا هموا ر، را ه زنده  گا نی ،             عصای د ست کوری با ش، ا ید ل

علا مه ا قبا ل لا هوری ، د ل بر کف گرفته وبه با زا ر د لفرو شا ن رفته که خریدا ری بیا بد، ا ما د لبری نیست که

خریدا ر متا ع ا و گر د د :

                                                                ( 3  )

          د لی بر کف نها د م، د لبری نیست              متا عی د ا شتم، غا رتگری نیست

          د رون سینه ء من ، منزلی  گیر                  مسلما نی زمن ، تنها تری نیست !

د لی که عشق ندا شت، حا صلش چیست؟ به گفته ء ا ستا د خلیلی ، خر من ا ب و گل ا و با ید سوزا نیده شود:

           چه گم شد پر تو عشق ، ا ز د ل من              خدا یا چیست جزغم، حا صل  من ؟

          سحاب غم ا گر یکد م  نبا رد ،                     بسوزا ن خر من ا ب و گل من !

و ا گر د ل، عا شق بود؟ با با طا هر:

           د ل عا شق، به پیغا می بسا زد                   خما ر ا لوده ، با جا می بسا زد

         مرا کیفیت چشم تو کا فیست                        ریا ضت کش، به با دا می بسا زد

   ا بو ا لمعا نی بید ل، با رسید ن د لبر خود ا ز سفر ملکو تی بخا نه ء د ل ، نوید ر سید ن د ل خود را هم میشنود:

          ا ی ا یینه، منز لت مبا رک با شد !              کن جلوه، مقا بلت مبا رک با شد

          ا مد زسفر، کسیکه د ل با ا و بود                بید ل ا کنو ن ، د لت مبا رک با شد!

ا ین ا یینه که جلوهء ذ ا ت ا ست، ا نسا ن ا ست وخود بید ل ا ست ؛ ا کنون زما ن جلوه نما یی ا وست و جای مبارک

با دی و خو شبختی ا ست!! د لبرا ن زیا د ا ند، هر چیز زیبا میتوا ند د لبربا با شد. ا ما د ل عا شق به کی بند ا ست؟

بر ا نکه ( ا و ) میخوا هد . وا و، شا ه د لبرا ن ا ست. معشوق ا ست؛ خدا ست ؛ حقیقت ا ست. ا ز مولا نا جا می :

         ا مروز ، شاه ا نجمن د لبرا ن یکیست          د لبر ا گر هزا ر بود، د ل ، بر ا ن یکیست !

با با طا هر، برا ی د ل پا و قا مت هم قا یل شده ا ست. پا ی د ل ا ز گل بر ا ور د ن د ر بیت زیر:

بیا تا د ست ا ز ا ین عا لم بر ا ریم          بیا تا پا ی د ل ، ا ز گل ، بر ا ر یم

پای د ل ا ز گل بر ا ور د ن ، یعنی : تر ک د نیا کر د ن ، پشت به هو سهای د نیا زد ن . قا مت د ل ، که ا ز پو د محنت وا ز تا ر محبت برای د ل ، لبا س دو خته ا ست :

          د لی د ا رم، خر ید ا ر محبت          کزو گر مست، با زا ر محبت

          لبا سی د و ختم بر قا مت د ل          زپود محنت و تا ر  محبت

 با د ل، مقو لا ت و تعبیر ها ی د یگری را هم پیوست کرده معا نی د لپذ یر و زیبا می سا زند . ما نند د ل تنگ وبیرون

شد ن ا ز زندا ن تعلق ( د نیا ) د ر بیتی ا ز بید ل :

            زندا نی ا ندوه تعلق نتوا ن بود         بیدل، د لت ا ز هر چه شودتنگ، برون ا ء

نا له ء د ل : بر غم د یگر ا عضای بد ن، د ل نا له هم د ا رد که شنید نی نیست . د ربیتی ا ز بید ل :

          ا ز نا له ء د ل ما ، تا کی رمیده رفتن      زین د ر د مند حرفی، با ید شنیده رفتن

       د ر ا ین ستمکده سود و زیا ن من ا ینست

                        که ا ز شکستن دل، نا له می کنم  تعمیر

شکست د ل :    زخا ک ما قد م ا هسته بر د ا ر     مبا د ا بشکنی د ر زیر پا، د ل   ( بید ل )

ویا : زیا ر دورم وصبری ندا رم ا ی نا صح           د ل شکسته همین نا له میکند معذ ور(بید ل )

د ل غم پر ور :  یعنی د لی که غمها را بخود پذ یرفته ورنج انرا قبول کرده ا ست . د ر بیتی ا ز بید ل :

   ا ی فرا مو شی کجا یی ، تا بفر یا د م رسی         با ز ا حوا ل د ل غمپر ور م ا مد به یا د

د ل و د لبر :  د ل بی د لبر، د ل نیست ، قطره ء خون ا ست . د ر بیتی ا ز بید ل :

                     بی خریدا ر، چه ا رزد گو هر            د ل هما نست که: د لبر د ا رد !

تپید ن و سوز وسا ز د ل : د ر بیت زیر ا ز بید ل :

                 گو یند: بهشت ا ست هما ن را حت جا وید       جا ییکه بدردی نتپد دل، چه مقا مست؟

د ل پر: یعنی د ل پر غصه ، د ل پر ا ز ا ندوه وپر ا ز شکوه و نا له . شکوه د ل را با ز کر د ن به شکفتن پسته هم

تشبیه شده ا ست . د ر بیتی ا ز صا یب :

        د ر پیش غنچه د هن د لفر یب تو         تا پسته لب کشود، د ل خود بجا نیا فت

د ل د و نیم : بمعنی د ل غمگین، د ل اوا ره و سر گر د ا ن  و بمعنی د لتنگ هم ا مده . د ر بیتی ا ز حا فظ :

      تا سر زلف تو د ر د ست نسیم ا فتا ده      د ل سودا زده ا ز غصه، دو نیم ا فتا ده

صا یب تبریزی د ر ا بیا ت زیر ، کشا ده رویی، و خندا ن لبی به ا ستعا ره ا ز پسته ء خندا ن و د ل د و نیم ا ن ،

چا ره ء د لهای غمگین میدا ند:

 د ل د و نیم ، به زیر فلک  نمی ما ند         برون ز پوست رود ، پسته ا ی که خندا ن شد

                                                               ( 4  )

_ چه کند سختی ا یا م، به د لهای د و نیم              سنگ، با پسته ء خندا ن چه توا ند کر د ن

_ غیر ا ز د ل د و نیم که خندا ن چو پسته بود        بر هر د ر ی که روی نها د یم، بسته بود

 د ل، د ر تخیل بید ل هم ا نسا ن ا ست، و هم عشق و هم ویرا نه . د ر تخیل بید ل، هر جا د ل ا ست، ویرا نه

ا ست. پس بقول بید ل با ید به تعمیر ویرا نه ها کو شید:

            ر فیقا ن تلا شی که ا نجا ر سیم               د ر ا ین د شت د ل نا م، ویرا نه ا یست !

د ل ، بمثا به ء ا ستا ن مرا د، وسیله ای برای رسید ن بحقیقت، به ا نسا نیت، به خدا :

           غیر د ل نیست، ا ستا ن مرا د                  بر در هر کس ا لتجا مبر ید   ( بید ل )

دل، گنج سینه، جا یگا ه سوز ها وسا ز ها ؛ عشق ها و ا مید و ارزوها ی ا نسا ن بقول شا عر که :

 ( هر که د ل د ا رد ، ا رزو دا رد ) . به کا م د ل رسید ن ، یعنی به ا رزو ها د ست یا فتن و بر عکس بکا م د ل

نر سید ن که به ا رزو د ست نیا فتن را می رسا ند. د ر بیتی ا ز ا ستا د خلیلی :

          کا م د لم ز گریه ، مسیر نمی شود               ا ین قطره های خون شده، گو هر نمیشود

و د ر ا ین ربا عی ا ز علا مه ا قبا ل لا هوری که د ل را گنج سینه و متا ع ا رزو های خود د ا نسته :

          ربودی د ل، ز چا ک سینه ء من            به غا رت برده ء ، گنجینه ء من

        متا ع   ا ر زو یم ، با که دا د ی ؟            چه کر د ی با غم د یر ینه ء من ؟

   تشبیه د ل به ا شک ، د ر بیتی ا ز بید ل :

          بصورت بید لم، ا ما به معنی          بود چون ا شک، سر تا پا ی ما ، د ل

د یده و د ل :  میا ن د یده ( چشم ) و د ل ، را بطه عمیق وجود د ا رد. ا حسا س د ل بد و ن حس د یده ممکن

نیست. هر ا نچه زیبا یی ها، خو بیها وزشتی ها یی را که د یده میبیند، بر د ل ا ثر گذا ر میشود :

      ز د ست د یده و د ل، هر د و فر یا د       که هر چه د یده بیند، د ل کند  یا د

      بسا زم خنجری نو کش ز فو لا د            زنم بر د یده تا د ل ، گر د د ا زا د  ( با با طا هر )

وا ین مصرع معرو ف که را بطه د یده و د ل را مشخص میکند : ( ا ز د ل برود ، هر ا نکه ا ز د یده رود )

قلب : که مترا د ف با د ل بکا ر برده شده ، گفتیم که معنا ی د یگری هم غیر ا ز معنی ا صلی خود د ر شعرمرا د

شده ا ست. وا ن ، هر جنس نا د رست، تقلبی وسا ختگی و بی بها ، معنی مقصود بود ه ا ست. ا ز با با فغا نی د ر

ا ین معنی :   یک روی ویک د لیم ، ا گر نیک ا گر بد یم    « قلب» سیه بحیله نیند و د ه ا یم ما

               خود را چنا نکه هست، به مر د م نموده ا یم    هر جا که بو د یم، چنین بوده ا یم ما

عوا م به د ل، ( شکم ) هم میگو یند. وتر کیب هایی مثل شکم پر ست، شکمبو، شکم پا ره ، شکم گنده، وشکم

د وست را هم بکا ر می برند. که به ا د مهای پر خور، نفس پر ست، و د نیا پر ست بیشتر ا طلا ق می شود. در بیت

زیر ا ز سعد ی، شکم به معنا ی رحم ما د ر هم  ا مده ا ست:

          مرا و عشق تو گیتی، به یک شکم زا د ست     دوروح د ر بد نی و دومغز، د ر یک پوست

شکم بیشتر به خوا هشا ت نفسا نی بکا ر برده شده تا بمعنی د ل . د ر بیت زیر ا ز صا یب ا صفها نی :

           همین ر یش و د ستا ر وعر ض شکم          بجا ا ز بزرگا ن د ین ، ما نده ا ست !

و ا ستا د سخن سعد ی هم د ر همین معنی گو ید:

           عمر گرا نما یه د ر ا ین صر ف شد            تا چه خورم صیف و چه پو شم شتا

            ا ی شکم خیره  به تا یی  بسا ز                 تا نکنی پشت به خد مت  د و تا

ویا بیت زیر ا ز شا عر د یگر:

          به پشت روزی ا گر می د و م ته وبا لا        که نا ن میخورم وبنده هم ، شکم د ا رم !

____________________________________________________ ( پا یا ن )